امامزاده اسماعیل بن موسیامامزاده اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام)، سیدی جلیل، شریف و عالی‌مقام و از دانشمندان و فقهای محدث شیعه می‌باشد. وی از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید و متولی موقوفات پدرش امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) بوده است. امامزاده اسماعیل با وجود اینکه در مصر زندگی می‌کرده و در همان‌جا وفات یافته، اما زیارتگاههای متعددی در بغداد و شهریار، قم، ساوه و کاشان، فیروزکوه، تویسرکان و همدان به وی منسوب است. ۱ - معرفی اجمالیاسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) از فقهای محدث شیعه، [۲]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۸۸.
از اصحاب امام رضا و امام جواد (علیهما‌السّلام)، و متولی اوقاف اموال پدرش، از سوی امام جواد (علیه‌السّلام) بود. [۶]
قزوينی، سيدمحمدكاظم، الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص۱۳۶.
[۷]
قريشى، باقر شريف، حیاة الامام موسی بن جعفر (علیهما‌السّلام)، ج۲، ص۴۱۹.
[۸]
نمازى شاهرودى، على، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، صص۶۷۲ - ۶۷۳.
او مدتی از طرف ابوالسریا (سری بن منصور شیبانی) فرماندار فارس و سپس استاندار مصر بود [۱۰]
بحرالعلوم، سيدجعفر، تحفة العالم، ج۲، ص۳۴.
[۱۱]
حسينى تفرشى، مهدى بن مصطفى، بدایع الانساب، ص۱۱.
و تا آخر عمر، در آنجا می‌زیست. وی دارای فرزندان عالم و دانشمندی شد و سرانجام در مصر، وفات یافت و در همان‌جا، به خاک سپرده شد. [۱۳]
كمونه حسينى، سيدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۳۰۵.
مادر اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) ام ولد بود. [۱۴]
ابونصر البخارى، سهل بن عبدالله، سر السلسلة العلویه، ص۴۳.
[۱۵]
اعرجی، سيدجعفر، مناهل الضرب، ص۸۹.
او سیدی جلیل، شریف و عالی‌مقام و از دانشمندان به نام شیعه و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. [۱۷]
قزوينی، سيدمحمدكاظم، الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص۱۳۶.
او از برادرش امام رضا (علیه‌السّلام) نیز روایت نقل نموده است. [۱۸]
نجف، محمدمهدی، الجامع لرواة واصحاب الامام الرضا (علیه‌السّلام)، ج۱، ص۱۳۰.
[۱۹]
عطاردی، عزیزالله، راویان امام رضا (علیه‌السّلام)، ص۸۹.
برخی او را متولی وقف اموال پدرش، امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) از سوی امام جواد (علیه‌السّلام) [۲۰]
نمازى شاهرودى، على، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۷۳.
و عده‌ای دیگر از سوی امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) می‌دانند. [۲۱]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۱۰.
[۲۲]
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۱۹.
[۲۴]
نجف، محمدمهدی، الجامع لرواة واصحاب الامام الرضا (علیه‌السّلام)، ج۱، صص۱۳۰ - ۱۳۱.
[۲۵]
قريشى، باقر شريف، حیاة الامام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۴۱۹.
۲ - دیدگاه علمابیشتر علمای رجال، از او به شایستگی نام برده‌اند. ۲.۱ - ابنشدقمعلامه ضامن بن شدقم درباره وی می‌نویسد: کان عالما عاملًا فاضلًا کاملًا، روی عن ابیه عن آبائه و له مصنفات عدیدة. او دانشمندی عامل و فاضلی کامل بود، از پدرش و از اجداد خود، روایت نقل می‌کرد و صاحب تالیفات زیادی است. ۲.۲ - ابنطقطقیابنطقطقی نیز می‌نویسد: «کان من الاجلاء الفقهاء و المحدثین، له کتب کثیرة ذکره النجاشی فی رجاله» [۲۷]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۸۸.
وی از بزرگان فقیهان و محدثان است که صاحب تالیفات زیادی بود که نجاشی آن را در کتاب رجالش، ذکر نموده است.ابوالسرایا (سری بن منصور شیبانی)، او را به هنگام قیام، فرماندار و حاکم فارس کرد. برخی نیز معتقدند که او استاندار مصر بود، پس از شکست و ناکامی آن قیام، اسماعیل به مصر مهاجرت کرد و تا آخر عمر، در آنجا می‌زیست و دارای فرزندان دانشمندی گردید و سرانجام در مصر، وفات یافت و در همان‌جا، به خاک سپرده شد. [۲۹]
بحرالعلوم، سيدجعفر، تحفة العالم، ج۲، ص۳۴.
[۳۳]
كمونه حسينى، سيدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۳۰۵.
[۳۴]
حسينى تفرشى، مهدى بن مصطفى، بدایع الانساب، ص۱۱.
۲.۳ - کلینیمرحوم کلینی می‌نویسد: هنگامی که عالم جلیل‌القدر، صفوان بن یحیی در سال ۲۱۰ ه. ق، در مدینه از دنیا رحلت کرد، حضرت امام محمد تقی (علیه‌السّلام)، کفن و حنوط برای او فرستاد و به عموی خود، اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام)، امر کرد که بر او نماز بگزارد. نجاشی و دیگران پس از ذکر این مطلب، می‌نویسند: «او ساکن مصر بود و فرزندان او نیز در آنجا می‌زیستند. اسماعیل، کتاب‌هایی تالیف نموده که در آنها از پدر و اجداد بزرگوار خود، روایاتی نقل کرده است» شیخ طوسی نیز پس از ذکر جمله بالا، اضافه می‌کند کتب او را ابوعلی محمد بن محمد بن اشعث کوفی از وی، روایت می‌کند. از این‌رو کتاب مذکور به «اشعثیات» هم شهرت یافته است، چنان‌که به دلیل نقل مطالب و روایات آن از اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) از امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، «جعفریات» نامیده شده است. [۳۵]
ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، رجال ابن داوود، ص۳۶.
۳ - آثاربرخی از کتاب‌های وی عبارت‌اند از: «کتاب طهاره»، «کتاب صلاه»، «کتاب صوم»، «کتاب زکاه»، «کتاب حج»، «کتاب جنائز»، «کتاب نکاح»، «کتاب طلاق»، «کتاب حمود»، «کتاب دیات»، «کتاب دعا»، «کتاب سنن و آداب» و «کتاب رؤیا». [۴۴]
محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۹۲.
[۴۵]
نمازى شاهرودى، على، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، صص۶۷۲ - ۹۷۳.
[۴۶]
محلاتى، ذبيح‌الله، اختران تابناک، ج۱، ص۹۳.
مرحوم شیخ عباس قمی نیز درباره تالیفات اسماعیل می‌نویسد: از مهم‌ترین تالیفات وی، کتاب «جعفریات» است که به «اشعثیات» نیز معروف می‌باشد، این کتاب مورد توجه دانشمندان بزرگ شیعه، قرار گرفته است. بهبهانی در تعلیقه خود، از بسیاری کتاب‌های اسماعیل، سخن گفته است و «جعفریات» وی را مشتمل بر کتب فقه و احادیث می‌داند که تمام آن را از پدران بزرگوار خود (علیهم‌السّلام) و از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده است. محدث نوری نیز در خاتمه «مستدرک»، آن کتاب را در نهایت اعتبار قلمداد کرده است. [۴۷]
قمی، عباس، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۵۵.
۴ - فرزنداناز فرزندان اسماعیل بن موسی، ابوالحسن موسی است که از عالمان، محققان و نویسندگان عصر خود بود. مادرش کلثوم، دختر علی العریض و مادر او نیز فاطمه، دختر محمد الارقط ابن عبدالله الباهر بن امام زین العابدین (علیه‌السّلام) بود. او فرزندی به نام علی بن موسی ابن اسماعیل داشته که در ایام مهتدی عبدالله بن عزیز کارگزار طاهر در ری، او را با محمد بن حسین بن محمد بن عبدالله بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن (علیه‌السّلام) به سامرا برد و در آنجا، او را حبس کردند و در همان‌جا، وفات یافت. او در آذربایجان از دو فرزند خود، به نام حمزه و عباس، نسل دارد. [۵۰]
یمانی موسوی، محمدکاظم، النفحه العنبریه، ص۸۹.
[۵۱]
قمی، عباس، منتهی الآمال، ج۲، صص۳۵۵ - ۳۵۶.
[۵۲]
محلاتى، ذبيح‌الله، اختران تابناک، ج۱، ص۹۴.
جمال‌الدین بن عنبه، در کتاب خود می‌گوید: فرزندان اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) که اندک‌اند، از تنها فرزندش موسی بن اسماعیل می‌باشند، یکی از اولاد او، جعفر بن موسی بن اسماعیل است که به ابن‌کلثوم معروف می‌باشد و به اولاد او «کلثمیون» می‌گویند، زیرا ام‌کلثوم، دختر امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، ربیبه او بود. از این‌رو، او و فرزندانش به ابن‌کلثوم مشهور شدند و آنها در مصر زندگی می‌کردند. بنو ابوالعساف، بنو نسیب الدوله و بنوالوراق در مصر و شام از آنها می‌باشند. [۵۴]
یمانی موسوی، محمدکاظم، النفحة العنبریه، ص۹۰.
[۵۵]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۸۸.
[۵۷]
نمازى شاهرودى، على، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۷۳.
امام فخر رازی، فرزند دیگری به نام احمد بصری که در مکه می‌زیسته را برای اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) برشمرده که گویا نسل او، منقرض شده است. از دیگر فرزندان اسماعیل، محمد بن اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام) است که به گفته شیخ عباس قمی، شیخ طوسی در کتاب غیبت، در وصف او می‌گوید به حدی طول عمر داشته که امام زمان (علیه‌السّلام) را ملاقات نموده است. [۵۹]
قمی، عباس، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۵۶.
[۶۰]
همچنین ر. ک: علوی، علی بن محمد، المجدی، ص۱۲۲.
[۶۱]
محلاتى، ذبيح‌الله، اختران تابناک، ج۱، ص۹۴.
۵ - مزار منسوب در بغدادزیارتگاهی در شهر بغداد، نزدیک مدرسه مستنصریه (مدرسه مستنصریه، دانشگاهی است برای تدریس علوم دینی مذاهب چهارگانه اهل‌سنت که به دستور مستنصر بالله عباسی در سال ۶۳۱ ه. ق، ساخته شد و ساختمان آن تاکنون باقی است، این مدرسه، نمایانگر نمونه مدارس آن دوره است و از ساختمان بزرگ، شبستان‌ها و اتاق‌های تدریس فراوان، برخوردار است، امروزه این مدرسه، در سمت شرق شهر بغداد (رصافه) و در بازار خفافین، نزدیک «پل الشهداء» قرار دارد.) در مجاورت مسجد جامع خفافین (جامع خفافین، مسجدی است باقی مانده از دوره عباسیان که در سال ۵۹۹ ه. ق، به دستور زمرد خاتون، ساخته شد. بازار خفافین و نیز مدرسه نظامیه که اینک تخریب شده است و به امر نظام الملک طوسی ساخته شده بود، در مجاورت مسجد قرار داشت.)، واقع شده است. بنابه روایتی، اسماعیل فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) در این مکان، به خاک سپرده شده است. [۶۲]
حسنی، عادل، دلیل العتبات و المراقد فی العراق، ص۱۵۱.
اما این ادعا، منشا صحیحی ندارد.شاید خفته در زیارتگاه منسوب به وی در بغداد، اسماعیل، فرزند یحیی بن احمد ابن ابراهیم بن محمد بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) یا ابوجعفر محمد الاعرج بن موسی ابن ابراهیم المرتضی بن امام کاظم (علیه‌السّلام) یا ابوعبدالله حسین بن احمد بن موسی بن ابراهیم المرتضی باشد که در بغداد، سکونت داشته‌اند. [۶۳]
ابن‌طباطبا، ابراهيم بن ناصر، منتقلة الطالبیه، ص۵۸.
[۶۴]
رجایی موسوی، سیدمهدی، المعقبون من آل ابی‌طالب، ج۲، ص۳۴۴.
۶ - مزار منسوب در کربلامزار امامزاده اسماعیل بن موسی (علیه‌السلام)، زیارتگاهی در حومه شهر کربلا، در جاده کربلا به بابل، قرار دارد. این امامزاده بنابر شهرت محلی از فرزندان امام موسی کاظم (علیه‌السلام) است، اما اطلاع دقیقی از شخص مدفون در بقعه، در دست نیست. ۶.۱ - موقعیت جغرافیاییاین زیارتگاه در حدود ۲۸ کیلومتری از تقاطع خیابان جمهوری و خیابان محیط در شرق شهر کربلا، در جاده کربلا به بابل قرار دارد و می‌توان، از طریق یک جاده خاکی به آن رسید و حدود ۴۲۰۰ متر از بقعه امامزاده احمد بن موسی کاظم (علیه‌السلام) فاصله دارد. ۶.۲ - ساختمان بقعهساختمان آن، شبیه بنای بقعه امامزاده احمد است که به برادر امامزاده اسماعیل، شهرت دارد، با این تفاوت که گنبد این بقعه، بزرگ‌تر و شکل آن، بیضوی است و مقابل ایوان آن، درخت نخلی قرار دارد. وسط اتاق بقعه، یک ضریح فلزی وجود دارد و میان آن، سنگ نوشته‌ای است که تنها، عبارت پانزدهم ماه شوال، از آن قابل خواندن است. ۶.۳ - درباره امامزادهمتاسفانه درباره شخص مدفون در بقعه، اطلاع دقیقی در دست نیست و بین اهالی، به فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السلام) و برادر امامزاده احمد و عبدالله که نزدیک هم قرار دارند، معروف می‌باشد. [۶۵]
عامری، ثامر عبدالحسن، معجم المراقد والمزارات فی العراق، ص۷۵.
به نظر می‌رسد که مدفون در این بقعه، اسماعیل بن موسی بن جعفر بن حسن بن امام موسی کاظم (علیه‌السلام) باشد که از کوفه به کربلا مهاجرت نموده و در این مکان، وفات یافته است.ابن‌طباطبا، به سکونت پدر اسماعیل در کوفه، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «اسماعیل، برادری به نام حسن داشته است». [۶۶]
ابن‌طباطبا، ابراهيم بن ناصر، منتقلة الطالبیه، ص۲۷۱.
۷ - مزارهای منسوببا وجود آنکه وفات او در مصر، از سوی مورخان و علمای رجال و انساب، تصریح شده است، اما برخی معتقدند مزار او در تویسرکان، [۶۷]
بحرالعلوم، سيدجعفر، تحفة العالم، ج۲، ص۲۳.
همدان [۶۸]
حسينى تفرشى، مهدى بن مصطفى، بدایع الانساب، ص۱۱.
یا فیروزکوه [۶۹]
بحرالعلوم، سيدجعفر، تحفة العالم، ج۲، ص۳۴.
می‌باشد، اما این ادعاها، درست نیست و بدون شک یکی از سادات جلیل‌القدر هم‌نام وی، در آن زیارتگاه‌ها مدفون می‌باشند، افزون‌بر آن زیارتگاههای دیگری به اسماعیل بن موسی (علیه‌السّلام)، در شهریار، قم، ساوه و کاشان نسبت داده می‌شود.۸ - پانویس
۹ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مزار امامزاده اسماعیل بن موسی (علیه‌السلام)» ج۱، ص۳۶۸. زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مزار امامزاده اسماعیل بن موسی (علیه‌السلام)» ج۱، ص۲۷۴. رده‌های این صفحه : امامزادگان تویسرکان | امامزادگان ساوه | امامزادگان شهریار | امامزادگان قم | امامزادگان کاشان | امامزادگان همدان | زیارتگاههای بغداد | زیارتگاههای کربلا | فرزندان امام کاظم | مزار امامزاده‌های مدفون در بغداد | مزار امامزاده‌های مدفون در کربلا | مکان‌های تاریخی بغداد | مکان‌های تاریخی کربلا
|